60- جمع بندی مبحث سمبولیسم

با توجه به اهمیت بحث سمبولیسم لازم است جمع بندی فشرده ای از ویژگی های سمبول و سمبولیسم ارائه گردد. این ویژگی ها عبارتند از :

1. سمبول رمزی است از حقیقت فوق صوری که در قالب «صورت» متجلی گردیده است. جنبه‌ای از واقعیت وجود شناختی اشیاء است که مستقل از ادراک انسان، انکشاف مرتبه عالی‌تری از واقعیت را در مرتبه پایین‌تر ممکن می سازد.
2. سمبول، حقیقت مستقلی نیست، بلکه حاکی از ارجاع به غیر خود و نشانه چیز دیگری غیر از خود است. هیچ سمبولی از مطلقیت محض برخوردار نیست. به تعبیر ارنست کاسیرر «تفاوت اساسی آرکتیپ و رونوشت آن هرگز از میان نمی‌رود.»
3. سمبول، از یک نظر، شناختی غیرمستقیم است. زیرا، شناخت متعلق سمبول بطور مستقیم و بی‌واسطه ناممکن است. از این دیدگاه، سمبول فقط تذکار است.
4. سمبول، به عبارتی نیز، مستقیم و بی واسطه است، زیرا قدرت القاء مستقیم، تام و بی‌حد و حصر دارد. ترکیب دانسته های قبلی نیست. امری بدیع و غافلگیر کننده است. به خلاف مفهوم منطقی که غیرمستقیم است و بطور محدود و تدریجی و بر اساس یافته های پیشین عمل می کند.
5. سمبول از بسیاری جهات با مفهوم ذهنی و منطقی تفاوت دارد. مفاهیم ذهنی و مابازای زبانی آنها خود نوعی سمبولیسم به شمار می روند.
6. سمبول دارای کارکرد دوگانه کشف و احتجاب است. هم می پوشاند و هم آشکار می کند. بسته به اینکه از بالا یا از پایین به آن بنگرند، هم کدر است و هم شفاف.
7. سمبول محتوای خود را به طریق اشاره آشکار می‌سازد، زیرا مقید به صورت‌ است؛ ولی در عین حال جامع نیز هست.
8. جامعیت و کثرت معانی سمبول، که برآمده از ذات آن است، مرادف با ابهام یا بی قاعدگی نیست. قواعد حاکم بر سمبول ها را دانش سمبولیسم معین می سازد و مانع از تفسیرهای غلط یا خودسرانه می شود.
9. سمبولیسم دانش دقیق و منضبطی است که از راه تمییز و تشخیص معانی کیفی جواهر، رنگ‌ها، صورت‌ها، و نسبت‌های مکانی و امثال آنها عمل می کند. به تعبیر شوان، سمبولیسم، علمی واقعی و متقن است. علمی است که «از سطوح جسمانی و نفسانی در می‌گذرد و لذا فراتر از حوزه روش‌های علمی» در اصطلاح امروز است.
10. سمبولیسم زبان متافیزیک است. برای گفتگو از حقایق ماورای طبیعت به ناچار باید از تصاویر آنها در این عالم استفاده نمود و به زبان تصاویر صحبت کرد. حکیمانی که عقل شهودی در آنها به فعلیت رسیده و چشم دلشان باز شده، حقایق را می‌بینند و به صورت سمبولیک بازگو می‌کنند.
11. سمبولیسم، بیان کلی (universal) و طبیعی متافیزیک است. کلی است چون حقیقت معقول است و هم این که پذیرای کاربردهای نامحدود در مراتب واقعیت است. طبیعی است، از آن رو که ریشه در سرشت و طبیعت اشیاء دارد.
12. سمبول بسی بیش از صرف علائم قراردادی است و از واقعیتی که مدلول آن است بهره دارد.
13. وضع تصاویر و سمبول ها برای حقایق، دلبخواهی و خودسرانه نیست. لازمه فهم سمبول‌ها، پذیرفتن ساختار سلسله مراتبی عالم واطوار متکثر وجود است؛ بنابراین سمبول ابداعی و وضعی و ذهنی و اتفاقی نیست.
14. رمزها و تمثیلات، عینی و جهان شمول هستند. عینی بودن سمبول به دو معنی است یکی اینکه  محسوس و تصویری است و دیگر این که مستقل از سوژه است و شخصی و سلیقه ای نیست. جهان شمول بودن سمبولیسم به این معنی است که علی رغم بُعد زمانی و مکانی همگراست. همه سنت های اصیل از سمبول های اساسی برخوردار بوده اند که معانی آنها کمابیش مشابه یکدیگر است.
15. سمبولیسم با صور خیال و تصورات احساسی و عاطفی که از مقومات شعر و ادبیات و هنر است تفاوت اساسی دارد. هر چند به زعم برخی از فیلسوفان معاصر، تفکر شاعرانه هم خود نوع ممتازی از تفکر است، اما سمبولیسم مورد نظر در خردجاوید ارتباطی با این دیدگاه ندارد.
16. وقتی صورت، به عنوان سمبول، با اصل هماهنگ می شود، برکت و ماهیت اصل را هم جذب می کند. هنر و معماری قدیم براساس هماهنگی با کل عالم بوده است. آداب و مناسک و صور مقدس ادیان نیز بر همین اساس استوار بوده است.
17. علم سنتی، چه در غرب و چه در شرق، با تکیه بر سمبولیسم و با لحاظ کردن مراتب مختلف واقعیت، به تبیین و تفسیر حقایق می‌پرداخته و از این رهگذر، کاربردهای عملی هم داشته است.
18. در مغرب زمین، از رنسانس به بعد، سمبولیسم بطور عامدانه و عالمانه از صحنه تفکر و علم و فلسفه کنار گذاشته شده و حتی در معرض سوء فهم ها و تفسیرهای  نادرست قرار گرفته است. به گونه ای که می توان گفت امروزه در جوامع علمی و محافل دانشگاهی، مقوله سمبولیسم صرفا به تحقیقات تاریخی و اسطوره شناسی و روانشناسی های از نوع یونگ محدود شده است.
19.  بدترین خطاهای متافیزیکی (یا ضد متافیزیکی) از دریافت ناقص و تفسیر غلط سمبول‌ها نتیجه شده است.