7- چهار ساحت انسان از دیدگاه شیخ بهایی

این مطلب خلاصه ای است از سخنرانی «دکتر حامد ناجی» تحت عنوان «حکمت ایمانی» که چندی پیش در «خانه حکمت اصفهان» ایراد کردند.

شیخ بهایی، آثار زیادی ندارد و عمده این نظرات را در دو مثنوی «نان و حلوا» و «شیر و شکر» به ویژه اولی، مطرح کرده است.

از نظر شیخ بهایی چهار ساحت می توان برای انسان قائل شد:

1- انسان حیوانی:

دو رکن اساسی انسان در ساحت حیوانی عبارت است از غذا و شهوت. در این ساحت عقلانیت در خدمت شهوت و غضب است.

2- انسان مدنی:

آغاز مدنیت ازدواج است (تقسیم غذا و شهوت). در این ساحت، «دیگری» در زندگی انسان اهمیت می یابد. مرحله بعدی مدنیت، شهروند شدن است که بر اساس قاعده طلایی اخلاق عمل می کند.

3- انسان دینی:

کلید دین ورزی، عقل بعلاوه ایمان است. عقلانیت اولیه نافی این مرتبه است ولی عقلانیت ثانویه، موّید آن است. عقلانیت دینی، به عبارتی همان حرمت‌شناسی است زیرا دین، حدود و حریم هایی را برای انسان تعیین می کند. در این مرتبه، حرمت نهادن به مرجعی که تعیین کننده حریم‌هاست براساس یک باور (انتخاب عقلانی) است و ظهور ایمان رابطه تنگاتنگ با این باور دارد.

4- انسان الهی:

در این ساحت، که عالی ترین مرتبه انسان است، اتحاد با جهان و صلح با بشر (کل بشر) محقق می شود. از نظر شیخ بهایی، ورود به ساحت الهی از دو طریق امکان پذیر است یکی عزلت و دیگری عشق. عزُلت یعنی با خود بودن، که خود از راه کنترل زبان و زهدورزی عالمانه حاصل می شود. از سوی دیگر، علم عشق، کسبی و تدریجی است و با شروع از عشق به یک انسان مستوی می تواند تا صلح با کل بشر تعالی پیدا کند.

در ارتباط با این نظریه شیخ بهایی به چند نکته باید توجه نمود:

1- شرط صعود از هر مرحله به مرحله بالاتر، تکمیل شدن در آن مرحله است در غیر این صورت انسان دچار نفاق می شود؛ به این معنی که ظاهر او با آنچه که واقعا هست مغایرت دارد.

در مقیاس فردی از این  نکته می توان نتیجه گرفت انسانی که هنوز دغدغه‌های معیشتی و اولیه خود را رفع نکرده نمی‌تواند ادعای مدنیت و دینداری و الهی بودن نماید. و در مقیاس جمعی، جوامعی که می‌خواهند بدون حلّ مشکلات اقتصادی و رفع نیازهای اولیه افراد به جامعه دینی یا حتی جامعه الهی برسند، قطعا ناکام خواهند ماند.

2- شیخ بهایی در جامعه‌ای می زیسته که همه، ادعای دین ورزی داشتند (اوج عصر صفوی)؛ پروژه شیخ بهایی تبدیل انسان مدنی به دینی و دینی به الهی است. به همین دلیل شخص شیخ بهایی در عین حال که عالم و حکیم بزرگی بوده است، در طرح های عمرانی و بهبود وضع معیشت و مدنیت جامعه نیز نقش مستقیمی داشته و این کنش او صرفا از روی وظیفه بوده نه جاه‌طلبی.

6- نگاهی کلی به دغدغه‌های اقتصادی و راه رهایی از آن‌ها – بخش سوم

اکنون ببینیم که دیدگاه دوم، یعنی جهان بینی دینی، چه راه حلی را برای رهایی از دغدغه های معیشتی در پیش روی ما قرار می دهد.

2- جهان‌بینی دینی

یکی از مهم‌ترین مولفه های جهان‌بینی دینی، تلقی از انسان و مأموریت و هدف او در زندگی این جهانی است. اصولاً تفکیک میان "این جهان" (دنیا) و "جهان دیگر" (آخرت) از ویژگی‌های نگرش دینی است. در این دیدگاه چگونگی زندگی، ربط وثیقی پیدا می‌کند به چرایی آن.

نوع نگاه دینی به اقتصاد و معیشت فردی را می‌توان از جنبه‌های گوناگون مورد ارزیابی قرارداد. متون دینی، سیره پیشوایان دین و متولیان رسمی دین و عارفان و حکیمان و نیز متون اخلاقی و عرفانی و فقهی، منابع مختلفی هستند که از دل آنها می‌توان نوع نگرش دین به مقوله گفته شده را بدست آورد.

از سوی دیگر، در همه منابع مذکور ممکن است دوگانه‌های به ظاهر متضاد یا متناقضی یافت شود که در وهله اول باعث سردرگمی و ابهام دینداران و دین ورزان شود. به عنوان نمونه ای از این دوگانه های متناقض نما  می توان به «جبر» در برابر «اختیار» و «جهد» در برابر «توکل» اشاره نمود.

به نظر می‌رسد چکیده توصیه‌های دینی در باب معیشت را بتوان در محورهای زیر بیان کرد:

1- عدم نفی مطلق دنیا: در دیدگاه دینی آنچه مذموم است مشغول شدن به دنیا و غفلت از خداوند است نه خود دنیا. این مشغولیت در دو حالت بروز می‌کند: یکی ثروت بیش از اندازه و دیگری، فقر بسیار شدید. بخشش و انفاق یکی از مکانیسم هایی است که برای تعدیل این دو وضعیت در نظر گرفته شده است.

2- رعایت اصول اخلاقی: توصیه به بخشندگی، انفاق، کرامت و امثال آنها و پرهیز از بخل، حرص، خست و امثالهم.

3- تاکید بر شکرگزاری: شکر یعنی دیدن مُنعم، پیش و بیش از خود نعمت. مسلماً خداوند هیچ نیازی به شکر و سپاسگزاری مومنان ندارد، بلکه آنها هستند که برای رفع غفلت و سرخوشی و سرکشی ناشی از احساس استغنا، هر لحظه نیازمند این نوع نگاه به نعمت‌ها هستند. در یک کلام می‌توان گفت، شکر نعمت، یعنی شفاف دیدن نعمت، به گونه‌ای که هم زمان با دیدن خود نعمت، بتوان از ورای آن، دهنده نعمت را هم مشاهده کرد.

4- توجه به معنای دقیق رزق: رزق یعنی آنچه انسان از آن بهره می‌برد، نه مجموع دارایی‌ها. براین اساس، بسیاری از دارایان، به قول حافظ، خزانه‌دار میراث خوارگان هستند.

5- توجه به ماموریت انسان و یقین به رزاقیّت خداوند: اگر انسان به وظیفه و تعهد خود عمل کند، خداوند نیز روزی او را تضمین می‌کند. البته یکی از وظایف انسان دیندار، کارکردن و خدمت به دیگران و پرهیز از تن آسایی و اهمال است.

برای رفع تناقض پیش گفته، مثلاً بین جهد و توکل و یا زهد و برخورداری، باید به بحث مراتب یا ساحات انسان توجه کرد که در ادامه به آن می پردازم.

5- نگاهی کلی به دغدغه‌های اقتصادی و راه رهایی از آن‌ها - بخش دوم

 

در ادامه بحث نوبت پیشین، ابتدابه بررسی دیدگاه موسوم به جهان بینی غیردینی و لوازم و نتایج آن در برخورد با دغدغه های اقتصادی می پردازم:

1- جهان‌بینی غیردینی:

بر طبق این دیدگاه، انسان برآمده از زمین و ساکن در آن و حاکم بر آن است. حیوانی است متکامل که بر اثر تکامل زیست‌شناختی از انواع پست تر حیات به تفکر هوشمندانه و عمل بر مبنای این تفکر نائل گردیده و به مدد این توانایی عظیم خود بنیاد علم و تکنولوژی و فلسفه و هنر را پی افکنده و روز به روز به عظمت و ارتفاع این بنا افزوده و می‌افزاید. زندگی دارای شرایط بسیار پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی است و عواملی همچون ارتباطات، تصادف، موقعیت خانوادگی و اجتماعی و امثال آنها به موازات هوش و درایت و فرصت‌شناسی و غیرهم می‌تواند در موفقیت فرد تاثیر فراوان بگذارد.

در این بازی پیچیده که دشواری‌های آن به موازات امکانات و رفاه آن روبه تزاید است، افراد باید هر چه بیشتر بتوانند از توانایی های عقلی خود و فرصت‌های پیش آمده نهایت بهره را ببرند و با تقویت انواع هوش، به ویژه هوش اقتصادی، سود خود را بیشینه و زیان‌های احتمالی را کمینه کنند. در عین حال با کمک گرفتن از شگردها و پیشرفت‌های دانش روانشناسی، بکوشند تا اثرات سوء دغدغه‌ها و نگرانی‌های خود را کاهش دهند.

از سوی دیگر؛ تداوم فرد در گرو تداوم جامعه است. بنابراین نیاز به نوعی اخلاق طبیعی هست که براساس آن افراد جامعه به حقوق یکدیگر احترام بگذارند و با دوری جستن از حرص و آز و فریب‌کاری و ستمکاری و در مواردی فدا کردن خواست خود در راه مصالح جامعه، به تداوم آن یاری رسانند.

در این دیدگاه نوعی مکارم اخلاقی طبیعی لازم می‌شود که شاید بتوان از جنبه‌ای آن را «آزادگی» نامید، یعنی با وجود اینکه شخص به مبادی اخلاقی متافیزیکی باور ندارد اما گونه‌ای کرامت و بزرگواری در وجود او استقرار یافته که باعث می‌شود دست به هر کاری نزند و پاره‌ای حدود و حرمت‌ها را ولو اینکه در تضاد با منافع و مطامع فردی او باشد، رعایت نماید.

ناگفته نماند که در این دیدگاه، رابطه فرد و جامعه یک طرفه نیست و بسته به نوع نظام اجتماعی حاکم، جامعه نیز در مواقع بحرانی و به هنگام نیاز فرد باید به او کمک کند تا به سلامت از بحران عبور نماید یا دست کم کمترین آسیب را متحمل شود. به عنوان مثال بیمه‌های اجتماعی، سازمان‌های بشر دوستانه و حتی همدلی‌های سایر افراد جامعه، حمایت‌هایی است که جامعه در راه بقای فرد به ظهور می‌رساند.

بدترین وضعیت برای فردی که دارای این جهان‌بینی است، این است که در جامعه‌ای زندگی کند که تنها انتظار فداکاری از افراد داشته باشد و در مواقع خطر او را تنها و بی‌پناه رها ‌کند.

4-نگاهی کلی به دغدغه‌های اقتصادی و راه رهایی از آن‌ها - بخش یکم

هرازگاهی، امواج حوادث سیاسی و اقتصادی و اجتماعی چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی همه اقشار مردم را دستخوش نگرانی‌ها و هیجانات شدید می‌سازد. از سوی دیگر حیطه اختیار افراد در این حوزه‌ها بسیار محدود و کوچک است. در این بازی عده زیادی زیان می‌بینند و گروه‌هایی نیز سودهای کلان به جیب می‌زنند.

اکنون پرسش است که آیا می‌توان در این تلاطمات و زیر و زبر شدن‌ها به آرامش دست یافت و در این دریای طوفانی در جزیره ثباتی سکنی گزید یا دست کم در کشتی نجات سوار شد؟

یک پاسخ رایج این است که اگر فرد از قبل آمادگی رویارویی با این تلاطم ها را داشته باشد کمتر آسیب می‌بیند و حتی می تواند سود هم ببرد.

در نقد این پاسخ می توان گفت اولاً حوزه اختیار و عمل فرد بسیار محدود است و آمادگی صد در صد هیچگاه امکان‌پذیر نیست یا برای همگان ممکن نیست. ثانیاً پرسش این بود که چگونه می‌توان اصولاً در این بازی وارد نشد و برفراز این تحولات ایستاد و دامن خود را از تر شدن در این دریای طوفانی نگه داشت؟

به نظر می رسد راه حل این مساله بسته به جهان‌بینی فرد و جایگاه او در آن جهان‌بینی فرق می‌کند. در یک نگاه کلی و کلان می‌توان دو گونه جهان‌بینی را متصور شد: جهان بینی دینی و جهان بینی غیردینی.

3- گشایش و رهایش

خوردن برای زیستن و ذکر کردن است

تو معتقد که زیستن از بهر خوردن است!

زمانی که طفل دبستانی بودیم و این شعر سعدی را در کتابهای درسی می خواندیم چندان به ژرفای سخن او توجه نمی کردیم. بعدها این سوال پیش آمد که چگونه «ذکر کردن»، که علی الظاهر یک کنش عبادی و دینی است، می تواند هدف غایی زندگی باشد و اصلا این «ذکر» چیست که ارزش همه زندگی به آن وابسته است.

می توانم بگویم همه مطالبی که انشاءالله در ادامه این وبلاگ خواهد آمد، شرح این بیت سعدی است. برای شروع، شاید بد نباشد که فقراتی از کتابی را که چندی پیش مطالعه کردم و مناسبتی با بحث دارد نقل کنم. نام این کتاب «سرگذشت یک یوگی» است که در لابلای داستان پردازی ها و بعضا درازگویی های نویسنده، می توان گوهرهای درخشنده ای را پیدا کرد. به خوانندگان گرامی توصیه می کنم این فقرات را با دقت بخوانند و در آنها تامل کنند و از خواندن شتاب آلود که عموما در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی مرسوم است بپرهیزند:

«مشغله های جزئی روزمره ژرف ترین نیازهایمان را برآورده نمی سازد. انسان ذاتا تشنه حکمت است.»

«استاد به شخص فاضل نامداری که متون مقدس را با صدای بلند می خواند گفت: "نقل قول های آن  کتابها که بسیارند. کدام تفاسیر اصیل را که نشات گرفته از زندگی منحصر به فرد خودت باشد می توانی عرضه کنی؟ این حقایق ازلی و ابدی به کدام شیوه طبیعت خودت را دگرگون ساخته اند؟ " آن ادیب شاید برای نخستین بار دریافت که قواعد قرائت را نمی توان جایگزین جایگاه  معنوی ساخت.»

«استاد در فرصتهای دیگر هم به بیهودگی دانش کتابی اشاره می کرد: شعور و ادراک را با لفاظی اشتباه نگیرید. متون مقدس از این جهت سودمندند که آرزوی دریافت درونی را برمی انگیزند وگرنه مطالعه مداوم فکری چه بسا موجب خودپسندی و خشنودی کاذب و دانش هضم نشده گردد.»

«یکی از راهبان بزرگ جنوب هند شعر زیر را سروده است:

شاید بتوانید فیل وحشی را رام کنید.

شاید بتوانید دهان خرس و ببر را بندید،

شاید بتوانید بر شیر نر بنشینید و مار کبری را به بازی بگیرید،

شاید با کیمیاگری معیشت خود را تامین کنید،

شاید در عالم ناشناخته به سیر و سفر بپردازید،

شاید با خدایان پیمان ببندید و همواره جوان بمانید،

شاید بر آب ره بسپرید و در آتش به سر برید،

اما در اختیار گرفتن ذهن، نیکوتر و سخت تر از تمامی اینهاست! »

(از کتاب: سرگذشت یک یوگی)

2-دانش اندک ما

و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا!

توقع این که برای هر پرسشی، پاسخی بیابیم و همه رازهای جهان و انسان را بگشاییم و پرده از اسرار کائنات برداریم و ظلمت نادانی را به چراغ دانایی روشن کنیم، تمنای محالی است برآمده از نشناختن حدود و ثغور قوه شناخت آدمی. بیهوده نیست که پیشینیان ما در انتهای تعاریف خود از فلسفه همواره قید «بقدر طاقه البشریه» را می افزودند.

باری، بی گمان، دانسته های نوع بشر، در برابر نادانسته ها و نادانستنی های او بسیار اندک است. وقتی که سقراط اعتراف به ندانستن می کند، یا خیام به زیبایی تمام می سراید:

هرگز دل من ز علم محروم نشد

کم ماند ز اسرار که معلوم نشد

هفتاد و دو سال فکر کردم شب و روز

معلومم شد که هیچ معلوم نشد!

در این صورت، ما چه می توانیم بگوییم؟

در همه عمر، از کودکی تا نوجوانی و جوانی و میانسالی به ما گفته اند که علم بیاموزید و در فضیلت علم و دانش داد سخن داده اند، اما نگفته اند که حد دانش ما کجاست و این دانسته های روز افزون اصولا به چه کار می آید و چه تاثیری در زندگی ما دارد. این دانش تا کجا یار است و از کجا به بعد بار می شود.

اما زمانی وقت آن می رسد که عمیقا در این باره بیاندیشیم و از خود بپرسیم که این دانستن تا کی و کجا؟ شاید بهتر باشد پس از آن همه تلاش و کوشش و شوق برای آموختن، مدتی نیز جامه نیکنامی بدریم و ذهن خود را به ساحل آرامش بی دانشی بسپاریم.

البته منظور من گریز از اندیشیدن و آموختن نیست، بلکه می خواهم بگویم دروازه های روح ما نیاز به نگهبان دارند. نباید اجازه داد هر چیزی از این دروازه ها بگذرد و امن و امان روح و روان ما را به مخاطره افکند.

در روزگار انفجار اطلاعات، شاید لازم باشد از لوازم ایمنی ضد انفجار استفاده کنیم تا از امواج بی وقفه این انفجار در امان باشیم.

با این همه، همین دانش اندک نیز غنیمت است. من نیز خواهم کوشید، با علم به دانش بسیار بسیار اندک خود، در ادامه این مطالب، به قدر استطاعت خود آنچه را گفتنی است بگویم و امید داشته باشم که این گفتنی ها برای خوانندگان سودمند باشد.