14-خرد جاوید

پیش از پرداختن به دیدگاهی که به عناوین گوناگون از آن یاد می شود و من ترجیح می دهم از عنوان «خرد جاوید» برای آن استفاده کنم، بد نیست که با ذکر ویژگی­های اصلی فلسفه یا حکمت در دنیای قدیم و فلسفة مدرن، تفاوت­های این دو جهان­بینی را به­ اجمال بیان کنم* :

در یک نگاه کلی، ویژگی­های فلسفه در دوران قدیم (جهان یونانی، یهودی، مسیحی، اسلامی و حتی جهان شرقی: سنت هندو، سنت بودایی، سنت دائویی در چین و...) عبارتند از:

1- خدامحوری: در دورۀ قدیم الوهیت سرآغاز همه چیز است، همه چیز از جمله انسان در ارتباط با خداوند تبیین می­شود و تمام جنبه­ های حیات از خلال انوار الهی نگریسته می­شود.

2- خلقت به مثابه تجلی خداوند: همه چیز از جمله طبیعت، آیه و نشانه خداوند است. در چنین دیدگاهی طبیعت فقط جنبۀ محسوس ندارد بلکه جنبه ­ای الهی دارد و به عوالم بالاتر از خود اشاره می­کند.

3- نظام سلسله مراتبی واقعیت: نظام هستی دارای سلسله مراتب طولی­ است که میان این مراتب، رابطۀ علت و معلولی برقرار است. در این دیدگاه، انسان به­ عنوان عالم صغیر متناظر با جهان به مثابه عالم کبیر است، و ، در انسان هم مراتبی متناظر با مراتب هستی وجود دارد.

4- نظام سلسله مراتبی شناخت: پایین ترین مرتبه شناخت متعلق به حس است. عقل نیز منحصر به عقل استدلالی(reason) نیست و مرتبۀ بالاتری به نام عقل شهودی (intellect) نیز دارد که حقایق/ حقیقت هر چیز را بی ­واسطۀ مفاهیم نظاره می­کند. به همین دلیل نزد پیشینیان، حکمت جنبۀ معنوی، الهی و فرابشری دارد. بدین معنا حکمت در مقابل دین یا وحی نبوده بلکه به اعتباری لُبّ یا باطن دین انگاشته می­شود.

به همین سیاق، ویژگی­های دیدگاه مدرن را می توان به صورت زیر برشمرد:

1- اومانیسم یا انسان محوری: در جهان بینی مدرن، همه­ چیز از انسان آغاز می­گردد و در نسبت با او تبیین می­شود.

2- طبیعت به ­مثابه امر محسوس: در جهان­بینی مدرن طبیعت تنها از دیدگاه کمّی و بنابراین محاسبه ­پذیر نگریسته می­شود که هیچ اشاره­ای به عوالم بالاتر از خود ندارد و اصولا وجود عوالم فوق طبیعت موضوعیتی  ندارد. (رجوع شود به شماره بعدی)

3- تقلیل مراتب وجود: در جهان بینی این دوره، نظام سلسله مراتبی عالم به دو مرتبۀ پایینی آن یعنی مرتبۀ جسم و نفس محدود می­شود. مرتبة الهی یا انکار می ­شود یا حضورش بسیار کمرنگ می شود. ضمن این که در برخی دیدگاههای مدرن، وجود مرتبه نفسانی هم انکار می گردد.

4- تقلیل مراتب شناخت: در این دوره انسان تنها با عقل استدلالی ­اش تعریف می­شود. علوم طبیعی جدید نشان داد که طبیعت تابع عقل انسان (عقل علمی- ریاضی جدید، عقل استدلالی) است و بحث از مراتب بالاتر عقل، به کلی منتفی می شود.

با توجه به این ویژگی­ها روشن است که فلسفۀ جدید فلسفه ­ای کاملاً بشری و بنابراین غالباً در مقابل دین است.

* محورهای اصلی این مقایسه برگرفته از نوشتاری از یکی از دوستان و همکاران است.